Niemieccy słuchacze! Przemówienia radiowe z lat 1940?1945

Zbiór audycji emitowanych przez radio BBC od października 1940 do maja 1945 roku, w których Thomas Mann próbuje odwieść Niemców od fascynacji Hitlerem. Przemówienia stanowią doskonałe uzupełnienie zagadnień poruszanych w ?Doktorze Faustusie?, gdzie pisarz szukał m.in. odpowiedzi na pytania o przyczyny nazizmu i niemiecką tożsamość.

Mann nie utożsamia ideologii nazistowskiej z narodem, co potwierdzają jego programowe teksty ?Brat Hitler? (1939) oraz ?Niemcy i naród niemiecki? (1945). Zło nie bierze się znikąd, choć trudno wytłumaczyć jego genezę. Dotyka całych społeczności, jego źródłem są jednak jednostki, o których czasem można pomyśleć, że zło jest im przeznaczone. ?Niektórzy ludzie z konieczności schodzą na manowce, ponieważ właściwej drogi w ogóle dla nich nie ma? ? pisał Mann w tomie zatytułowanym ?Tonio Kröger i inne opowiadania?.

Jednak w przypadku pisarza, zwłaszcza tak wybitnego jak autor ?Czarodziejskiej góry?, na poglądach trudno poprzestać. Jakkolwiek to zabrzmi, trzeba powiedzieć, że ?Niemieccy słuchacze!? to modelowe studium języka w służbie propagandy. Książka prowokuje do pytań o cenę tak pojętego zaangażowania artysty w sprawy wspólnoty i o jego skuteczność w roli trybuna.

Publikacja przygotowywana we współpracy z Nowym Teatrem.

?Niemieccy słuchacze! Mówi do was niemiecki pisarz, którego twórczość i osobę wasi władcy skazali na wygnanie i którego książki, nawet gdy traktują o czymś najbardziej niemieckim ? na przykład o Goethem ? mogą przemawiać tylko do obcych, wolnych narodów w ich języku, dla was zaś muszą pozostać nieme i nieznane. Wiem, że pewnego dnia moje dzieło wróci do was, nawet jeśli ja sam nie będę już mógł. Ale dopóki żyję, choćby jako obywatel nowego świata, będę Niemcem i cierpię pod brzemieniem losu Niemiec oraz wszystkich krzywd, moralnych i fizycznych, jakie Niemcy z woli zbrodniczych tyranów od siedmiu lat wyrządzili światu. Niewzruszone przekonanie, że to nie może się dobrze skończyć, kazało mi w ciągu tych lat wciąż na nowo występować z ostrzeżeniami, z czego niektóre, jak sądzę, do was dotarły. Teraz, gdy trwa wojna, słowo pisane nie zdoła już przebić muru, wzniesionego wokół was przez tyranię?.

(fragment)

?Mann ? sądzę ? bał się ujednoznacznienia poprzez politykę. Przez tyle lat bronił swego statusu ?człowieka apolitycznego?, pisarza niezależnego od partii i doktryn; chroniącego się w ironię przed prostactwem, brudem i manicheizmem świata polityki, że ? wolno przypuszczać ? dobrze wiedział, czym grozi twórcy redukcja do politycznego medium?.

Andrzej Jagodziński, ?Don Kichot i wyzwiska? (1986)

Thomas Mann (1875?1955) ? wybitny prozaik niemiecki, od 1933 roku na emigracji, autor esejów, pism publicystycznych i autobiograficznych oraz dzienników. Laureat Literackiej Nagrody Nobla z roku 1929 za powieść ?Buddenbrookowie? (1901). Jego najważniejsze dzieła to opowiadanie ?Śmierć w Wenecji? (1912) oraz powieści: ?Czarodziejska góra? (1924), ?Józef i jego bracia? (tetralogia publikowana w latach 1933?1943), ?Doktor Faustus? (1947) i ?Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla? (1954). W 1936 roku został pozbawiony niemieckiego obywatelstwa. Od października 1940 roku nadawał za pośrednictwem BBC comiesięczne mowy do niemieckich słuchaczy ?Deutsche Hörer!?. Był reinterpretatorem niemieckiej tradycji romantycznej, a w swoich utworach często poruszał wątki biblijne. Jego powieści mają głęboko intelektualny i humanistyczny charakter.