Polski umysł na rozdrożu

Uzasadnienie dla stawianych w książce tez znajduję w danych historycznych. Powołuję się na różnego typu obserwacje i przekazy uczonych, artystów, komentatorów. Dostrzegają oni często u nas deficyt wysiłków myśli, niedostatek systematyczności w analizie, mało ciekawości i dążeń poznawczych. Wyrażali obawy, że w różnych okresach nasze myślenie stawało się peryferyjne, niezdolne do pełnego zrozumienia kluczowych cech otoczenia, w którym żyli nasi przodkowie, co zrodziło tyle dramatów.

Ponadto wskazuję na cechy realiów społeczno-ekonomicznych, w których rozwijała się polska umysłowość. Nie sprzyjały one często formowaniu warunków do wytworzenia pogłębionej umysłowości, w ramach której możliwe byłoby pewne wykorzystanie potencjału intelektu obywateli.

Przyjmuję tu uwagę poczynioną kiedyś przez Stanisława Bieńkowskiego. Wskazywał on, że intelekt może zarówno służyć rozwojowi, scalaniu społeczeństwa, jak i działać w kierunku przeciwnym, czyli w „kierunku rozluźniania jego spoistości [społeczeństwa – AZ] i prowadzenia go do upadku”. Wszystko zależy od sposobu wykorzystania tego potencjału. Wiele zależy od tego, na ile życie społeczne jest przesiąknięte intelektem, czyli skłonnością do analizy; ile jest w zbiorowości zmysłu intelektualnego.

Rodzi się pytanie, czy dziś również nasze myślenie i analiza mają kluczowe wady i pozostają niedostosowane do głębszego zrozumienia złożoności obecnych czasów Gdyby tak było, konsekwencje mogą być niszczące w dłuższym okresie. Jacek Kochanowicz (1946-2014), wybitny historyk, twierdził, że peryferyjność myślenia oznacza niezdolność wpisania się w główny – znany z Zachodu – nurt percepcji (rozumienia) problemów i otaczających realiów. Oznacza to także bycie „obok głównego nurtu rozwojowego”, a więc groźbę głębszego zapóźnienia gospodarczego w warunkach, w których siła umysłu przesądza o pozycji ekonomicznej na świecie.

Książka ma w zamierzeniu charakter interdyscyplinarny. Odwołuję się do gałęzi wiedzy znanej jako historia kulturowa, w tym intelektualna, analizująca kształtowanie się sposobów obejmowania myślą tego, co dzieje się w otoczeniu człowieka. Blisko jestem socjologii historycznej, a także politologii. Łączę analizę faktów społecznych i ekonomicznych, które uważam za istotne dla scharakteryzowania umysłowości, w tym sposób funkcjonowania edukacji, gospodarki, niektórych instytucji publicznych, rozwiązań ustrojowych. Dostrzegam znaczenie procesów kształtowania się mentalności i stylów życia, podejścia do życia zbiorowego (np. polityki, aktywności społecznej, podmiotowości). Odwołuję się także do wybranych koncepcji socjologicznych polskiego społeczeństwa, które wyjaśniają źródła pewnych cech polskiej umysłowości. Stąd przytaczam tezy Stefana Nowaka dotyczące próżni społecznej, tezy Adama Podgóreckiego o specyficznych cechach relacji społecznych oraz innych socjologów.

Problemem jest to, że kultura umysłowa w Polsce nie była przedmiotem systematycznych badań. Zajmowali się nią dość wyrywkowo niektórzy historycy (np. A. Wyczański, J. Tazbir), socjologowie (np. J. Chałasiński, J. Hryniewicz, F. Znaniecki, S. Czarnowski). W różnego typu przekazach można znaleźć wiele mniej lub bardziej pogłębionych analiz, w tym czasami dość doraźnych ocen, które można potraktować przynajmniej jako składowe pewnych hipotez dotyczących kultury umysłowej w Polsce. Ich autorami byli nie tylko zawodowi uczeni i analitycy, ale także artyści lub politycy. Poniżej przytaczam i analizuję te oceny, uznając, że odzwierciedlają one tendencje widoczne w kulturze umysłowej. Niektóre mogą być przerysowane albo odnoszą się szczególnie do czasu, w którym zostały wyrażone. Zakładam jednak, że cechy umysłowości są względnie trwałym czynnikiem kultury, który ulega łatwej reprodukcji.