Żółte Wody – Korsuń

Klęski armii koronnej w bitwach nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem były nie tylko porażkami militarnymi, ale również sygnałem, że Rzeczpospolita wkracza na drogę, która wiedzie ku katastrofie. Rok 1648 zapoczątkował realny upadek Polski i doprowadził do nieodwracalnych strat terytorialnych. Później nastał czas ciągłych wojen, najpierw z Moskwą, potem ze Szwecją, Siedmiogrodem i wreszcie z Turcją, z których co prawda Rzeczpospolita wyszła jeszcze obronną ręką, ale już mocno osłabiona.

Cios zadany przez Chmielnickiego trafił Rzeczpospolitą w najtrudniejszym dla niej momencie. Nie dość, że fatalnie dowodzona armia koronna poniosła sromotne klęski i praktycznie przestała istnieć, to w tym samym niemal czasie, 20 maja, zmarł w Mereczu król Władysław IV. Były to ?trzy gromy gniewu bożego? ? jak celnie zauważył Karol Szajnocha.

Czy można było zapobiec wybuchowi powstania? Jak staramy się wykazać w tej pracy, przyczyny konfliktu nawarstwiały się od lat i nikt z ówczesnych, mimo iż wielu dostrzegało niebezpieczeństwo, nie był w stanie im zaradzić. Istnienie Kozaczyzny nie mieściło się w ramach ustroju Rzeczypospolitej, aby więc rozwiązać narastający konflikt i zapobiec powstaniu, należało albo Kozaków uszlachcić, albo obrócić w chłopstwo.

Przyznać Kozakom szerszą autonomię szlachta była jednak gotowa dopiero po ciężkich walkach stoczonych w latach 1648?1657 i przelaniu morza krwi po obu zwaśnionych stronach. Jednakże taki gest był już wówczas mocno spóźniony. Do rozgrywki włączyli się bowiem inni gracze?

W poprzednim wydaniu książki Żółte Wody ? Korsuń 1648 opublikowanym w 2004
roku autor przyjął za Marianem Dubieckim i Wiesławem Majewskim, że dywizja Stefana Potockiego 29 kwietnia maszerowała na południe Szlakiem Kazikermańskim przez Zieloną Bałkę, uroczysko Aleksejewka, współczesne wioski Żółte, Mirolubiwka, Marjanówka, Annówka, Iskrówka. Według tych ustaleń rozłożyła się ona obozem na terenie dzisiejszego miasteczka Żółte Wody. Tutaj zbiegały się strumienie płynące głębokimi i szerokimi jarami (od północnego wschodu jarem Oczeretnym, a od północnego zachodu ? Kurzej Odnogi),
tworząc rzekę Żółtą (Ingulecką). Jak pisze Dubiecki, strumienie łączące się w okolicy dzisiejszego miasta Żółte Wody tworzyły ?głęboki jar?, a obszar u ich zbiegu jawił się jako ?niedostępne stanowisko?. Według tych ustaleń tabor wojsk koronnych przeprawił się na południowy brzeg Kurzej Odnogi, której jar miał chronić obóz polski od północy, podczas gdy od wschodu osłaniały go połączone wody rzeki Żółtej (Inguleckiej), przechodzącej w staw i prawdopodobnie bagna.

Jednakże badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1984?2004 przez
naukowców ukraińskich pod kierunkiem prof. Iwana Storożenki nie potwierdziły
zaproponowanej przez Mariana Dubieckiego i podtrzymywanej przez Dymitra Jawornickiego i Wiesława Majewskiego lokalizacji bitwy nad Żółtymi Wodami. Nic nie znaleziono również w okolicach wsi Zielona Bałka, gdzie miało nastąpić ostateczne rozbicie wycofującej się dywizji Stefana Potockiego. Dopiero dalsze badania historyków ukraińskich doprowadziły do przełomu w poszukiwaniach. Przede wszystkim ustalono, że nazwa rejonu Żółte Wody pochodzi od dwóch rzek o tej samej nazwie: Żółtej (Komisarskiej), dopływu rzeki Komisarówki, która miała swoje źródła 7 kilometrów na wschód od obecnej wsi Żółte, i Żółtej (Inguleckiej), dopływu Ingulca, biorącej swój początek na uroczysku Aleksejewka, oraz rzeczki Żółteńki. W marcu i kwietniu 2005 roku historyk Iwan Storożenko i archeolog
Wołodymir Szałobudow przeprowadzili badania archeologiczne na brzegach rzeki Żółtej (Komisarskiej). Odnaleziono wówczas miejsce, w którym armia koronna przeprawiła się przez rzekę Żółtą na południowy jej brzeg, oraz miejsce założenia przez nią obozu na północny wschód od miasta Piatichatki. Znaleziono tu m.in. kule ołowiane, pozostałości prochownic, części wozów, kości koni.

Wobec powyższego autorowi nie pozostawało nic innego, jak zrewidować swoje
stanowisko w kwestii miejsca stoczenia bitwy nad Żółtymi Wodami, co zostało
przedstawione w prezentowanej publikacji.

Zawarte w książce najnowsze ustalenia na temat wojskowości Tatarów krymskich
oparte są głównie na pracy Leonida Bobrowa ??????????? ????????? ???????? ????? ? ?????? ????? XV ? ???????? XVII ??. Wiele cennych informacji zawiera również nowa praca Ahmet-chana Sheykhumerova ????? ????????? ???????: ??????????? ? ??????? (XV?XVIII ??, prezentująca odmienne spojrzenie na organizację i taktykę wojsk tatarskich, które to sprawy umykały dotąd polskim badaczom.
Po uzupełnieniach i wprowadzonych zmianach powstała praca licząca 500 stron. W porównaniu do poprzedniego wydania objętość pracy zwiększyła się zatem ponad dwukrotnie. Zwiększono także liczbę map, których jest teraz osiem.

Spis treści
Wstęp 7
Przyczyny powstania 12
Wojsko Rzeczypospolitej w latach 1647?1648 26
Plany wojny tureckiej Władysława IV 40
Wyprawy Koniecpolskiego i Wiśniowieckiego w stepy 66
Spisek, aresztowanie i ucieczka Bohdana Chmielnickiego 76
Sytuacja na Ukrainie na przełomie 1647 i 1648 roku 86
Powstańcy opanowują Sicz 92
Chmielnicki zawiera przymierze z Tatarami 97
Ostatnie miesiące ?złotego pokoju? 124
Żółte Wody 144
Korsuń 214
Po Korsuniu 309
Zakończenie 341
Aneksy 348
Mapy 461
Bibliografia 469
Indeks osób 484
Spis ilustracji 497
Spis map 498