System penitencjarny wobec wyzwań wielokulturowości. Studium diagnostyczne

W ręce Czytelnika oddaję książkę, która jest owocem pięcioletnich badań terenowych prowadzonych pod auspicjami Uniwersytetu Wrocławskiego. Jest to pierwszy krok do budowania systemowych rozwiązań w praktyce penitencjarnej, prezentujący określone podejście do kultury organizacyjnej systemu. Proponowane kierunki i metody inicjowania zmian dotyczą kształcenia kadr w zakresie kompetencji kulturowych oraz wdrażania idei wielokulturowości i międzykulturowości do systemu wykonywania tymczasowego aresztowania czy kary pozbawienia wolności. Z punktu widzenia pragmatyzmu ustosunkowanie się do tego typu wyzwań stojących przed systemem penitencjarnym pozwoli zlikwidować panujący chaos. Obecnie brak czytelnych standardów reagowania na wielokulturowość i brak systematycznych działań odpowiadających na wyzwania stawiane przez nią przed więziennictwem w codziennej praktyce penitencjarnej zostaje zastąpiony spontanicznością działania. Funkcjonariusze rozwiązują problemy wynikające z obecności skazanych odmiennych kulturowo, korzystając z własnych przekonań i interpretacji, bez należytego wsparcia merytorycznego. Takie postępowanie trudno uznać na profesjonalizm działania kadry i część spójnej kultury organizacyjnej systemu.
Wnioski z badań i zgłaszane propozycje są głosem w dyskusji nad koniecznością reagowania na odmienność kulturową osób przebywających w więzieniach, która zarówno w Polsce, jak i w innych krajach wschodniej i środkowej części Europy staje się coraz bardziej widoczna. Dlatego bez gruntownych diagnoz w tym zakresie i bez rozbudowywania metodyki edukacji wielokulturowej i międzykulturowej trudno sobie wyobrazić spójny system organizacyjnych, metodycznych i prawnych działań penitencjarnych wobec wyzwań odmienności kulturowej skazanych. Z pewnością skuteczny nie byłby również proces schematycznego adaptowania rozwiązań z innych, zachodnich systemów, które nie respektując poglądów funkcjonariuszy, próbowałyby narzucić katalog rozwiązań. Opracowana monografia realizuje zatem ważny dla pedagogiki penitencjarnej cel, jakim jest zastosowanie procesów edukacji wielokulturowej i międzykulturowej do kształtowania kultury organizacyjnej systemu. Model edukacyjny w swych założeniach służy wzmacnianiu potencjału kompetencji kulturowych personelu penitencjarnego oraz zwiększaniu efektywności systemu reagującego na wyzwania wielokulturowości i międzykulturowości.
Prowadzone rozważania utrzymane są w konwencji analizy indukcyjnej, która rozpoczyna się od badań indywidualnych, aby na każdym kolejnym etapie uogólniać wnioski. W pierwszej części przeprowadzono analizę sytuacji spotkania pracowników systemu penitencjarnego z odmiennością skazanych muzułmanów przebywających w polskich zakładach karnych. Utrzymując konwencję myślenia systemowego o zjawiskach społecznych, należy uznać, że samo pojawienie się wyznawców islamu było czynnikiem zakłócającym dla systemu, ponieważ zmusiło go do jakiejś reakcji. Przyczynkiem do dyskusji nad opiniami funkcjonariuszy były czynniki destabilizujące system. Zaliczono do nich: stereotypowe postrzeganie muzułmanów, odmienność praktyk religijnych, różnorodność obrzędów czy diety oraz odrębność poglądów na relacje społeczne. Analizowane konteksty sytuacyjne wiążą się z prawdziwymi doświadczeniami praktyki więziennej ? są to zdarzenia, które faktycznie zaistniały. Dodatkowo łączyło je to, że zmusiły one system więzienny do jakiejś reakcji na oczekiwania muzułmanów. Oczywiście nie można było omówić wszystkich tego typu sytuacji, ale te, które zostały opisane, stanowią ważny pretekst do wywołania informacji źródłowych, a badani funkcjonariusze w toku wywiadów pisemnych mogli się do nich odnieść.

Analizie poddano pięć opisów sytuacji, które rozegrały się w polskiej przestrzeni penitencjarnej na styku relacji personelu więziennego ze skazanymi muzułmanami. Każde z tych zdarzeń wymagało niestandardowej reakcji, dlatego badani respondenci zostali zapytani w drodze wywiadu pisemnego o sposób postępowania, który należałoby podjąć w danej sytuacji. Funkcjonariusze penitencjarni określali swoje propozycje w dwóch kategoriach: ?działania? i ?motywacje?, które miały uzasadnić ich wybór. Analizę wyników badań ujednolicono dla każdej z tych sytuacji, uwzględniając poszczególne grupy zmiennych zależnych. Dlatego każdy z problemów uwzględnionych w poszczególnych przypadkach podzielono na omówienie kwestii: a) działania opisywanego poprzez kategorie zmiennych zależnych, które wykoncypowano, wykorzystując dorobek ugruntowanej teorii, oraz b) motywacji ? także scharakteryzowanej za pomocą grup zmiennych zależnych, wygenerowanych z pisemnych wypowiedzi funkcjonariuszy. Dodatkowo wprowadzono zmienną, która określała dążenie respondentów do uległości wobec oczekiwań wynikających z odmienności kulturowej skazanego w danej sytuacji spornej lub do konfrontacji z jego oczekiwaniami.