Jezuici. Od Vaticanum II do Papieża Franciszka

Przemiany w rozumieniu samego chrześcijaństwa domagają się: wiary opartej o Ewangelię; wiary obejmującej całego człowieka, w jego kontekście społecznym, kulturowym, politycznym; wiary nieodłącznie związanej z troską o sprawiedliwość; wiary, której aspektem jest troska o warunki życia każdej osoby ludzkiej oraz każdego ludu, narodu; wiary dającej najgłębszą motywację dla szacunku wobec całego stworzenia. Konieczna jest przy tym, co bardzo ważne, umiejętność wyraźnego rozróżniania między zaangażowaniem politycznym i apostolatem społecznym; działalnością osób świeckich a inspiracją ewangeliczną ze strony struktury Kościoła.

Jezuici są zakonem pracującym na wszystkich kontynentach, w najróżniejszych kulturach świata. Byli szczególną społecznością w Kościele, często uszczypliwie nazywani ?policją papieską?. Sobór Watykański II był momentem przełomu w życiu Kościoła, stanięcia wobec nowej rzeczywistości świata; zachwiania dominacji Europy, wprost eksplozji znaczenia, roli, ale i problemów Ameryki Łacińskiej, Afryki, Azji. Jezuici, ze swym ówczesnym charyzmatycznym przełożonym, Pedro Arrupe, mającym za sobą doświadczenie wieloletniej pracy w Japonii oraz osobistej pomocy ofi arom wybuchu atomowego w Hiroszimie, jak rzadko która społeczność chrześcijańska (kościelna), zderzyli się z kompleksem przemian i nowych sytuacji. Zderzenie wymagało wyzwolenia się z wszelkich blokad europejskości, przy jednoczesnym podejmowaniu ? nie zawsze udanych ? prób głębokiej inkulturacji. Prowadziło ono często do napięć w ramach własnej społeczności, ale i w relacjach z Watykanem, episkopatami Kościoła powszechnego.

Książka pokazuje problemy, ich skomplikowanie, zderzenie się postaw; jest pomocą do zobaczenia drogi rozwoju ludzkości w ostatnich sześćdziesięciu latach. Pośrednio stanowi także pomoc dla głębszego spojrzenia na obecną sytuację w Polsce, rozbijając czarno-białe schematy, sygnalizując procesy, które rozpoczęły się przed laty. Sugeruje postawienie pytania o jakość przeżywanego chrześcijaństwa. Czy skupia się ona głównie na praktykach pobożnych, czy też oznacza świadomość odpowiedzialności za drogę Kościoła wobec coraz to nowych wyzwań, nowych problemów?

Książka włoskiego historyka Gianniego La Belli nie jest zwyczajną pozycją historyczną. Odnosi się w dużej mierze do procesów historycznych mających wpływ na aktualny stan katolicyzmu, procesów często jeszcze nie zakończonych; ostatnie partie relacjonują wręcz historię, która dzieje się na naszych oczach. Stąd zdecydowaliśmy się w wydaniu polskim dodać podtytuł, oddający dynamiczny charakter zmian, wobec których czasy przed Vaticanum II wydają się niemal zamierzchłą epoką; dynamika napięć podczas samego Soboru i to, czego była wyrazem, znikła ze świadomości społeczności Kościoła. Są to sprawy wobec których trzeba zadawać pytanie, jak dzisiaj ?być Kościołem?, jak dotrzeć do świadomości ludzi, żyjących w zsekularyzowanym świecie; jak ewangelizować, nie rozmywając własnej ? chrześcijańskiej, katolickiej, także zakonnej ? tożsamości.

Publikacja w ?punkcie wyjścia? jest pracą naukową, opatrzoną solidnym aparatem krytycznym, opartą na dokumentach źródłowych, w części wydobytych z archiwów niedostępnych dla nieprofesjonalistów, opatrzoną dużą ilością rozbudowanych przypisów. La Belli udaje się jednak uniknąć hermetycznego języka stricte naukowego; dominuje styl popularnonaukowy; w rezultacie książka skierowana jest zarówno do historyków Kościoła jak i szerszego kręgu odbiorców zainteresowanych historią, ale i współczesnością katolicyzmu. La Belli nie chodzi o któryś z kolei opis ewolucji świata i Kościoła w ostatnim półwieczu, choć siłą rzeczy w pracy pojawiają się krótkie omówienia ?globalne? tego, co papież Franciszek, określa jako nie tylko zmiany epokowe, ale zmianę epoki. W rezultacie czytelnik ma okazję śledzić dynamikę zmian w zakonie jezuitów jako istotną, czasem wręcz modelową część ewolucji sytuacji w całym Kościele, w kontekście przemian dokonujących się w skali globalnej w obszarze polityki, ekonomii, praktyk i postaw społecznych, kultury, a wpływających mniej lub bardziej na sferę współczesnej religijności. Jezuici pokazani są jako wspólnota w ruchu. Dynamika misji rozszerzającej się geograficznie, ale też wychodzącej ku aktualnym wyzwaniom współczesności. Generał to nie tylko przywódca, czy swoisty ?spinacz? całej instytucji, chroniący jej fundament jedności. To także, zwłaszcza od czasów Arrupe, nieustanny ?podróżny świata?, przy tym odwiedzający poszczególne regiony jezuickiej (i nie tylko) aktywności nie jako sztywny, osądzający wizytator, lecz ?starszy? współbrat, przewodnik, kreator wizji, współczesny prorok. Także ten, który w ciągłej podróży ?uczy się? wspólnoty w jej wymiarze światowym, doświadczając jej oddolnie, na poziomie ?bazowym? i jednocześnie doświadczając w jakiejś mierze życia społeczności, wśród których pracują jezuici. Generał to również po trosze menedżer globalnej korporacji ? może dlatego ktoś, kto pracuje w jednej z zagranicznych korporacji, dostrzegając między innymi akcent, jaki kładł przełożony generalny jezuitów P.H. Kolvenbach na decision making ? decision taking i rozpoznawanie procesów w kontekście nowego działania, zauważył, że pewnie ta książka może być użyteczna także dla menedżerów.

Książkę La Belli można czytać jako proces poszukiwania przez jezuitów nowej tożsamości w zmieniającym się świecie, jej ponownego definiowania w procesie permanentnej odnowy. Założone w XVI wieku przez Loyolę zgromadzenie jako jedyne w historii doświadczyło kasaty, po czym odrodziło się w początkach XIX wieku; dziś można wręcz mówić o ?trzecim Towarzystwie?, a może, trochę żartobliwie, zważywszy na aktywną obecność jezuitów w przestrzeni wirtualnej, o ?Towarzystwie 3.0?. Jezuici, jako zakon od początku działający ?na pograniczu? Kościoła i świata, prowadząc swą misję, wyprzedzając świadomość całego Kościoła, musiał zmagać się z problemem rozumienia ekumenizmu czy inkulturacji; dziś, szukając nowych dróg komunikacji, przekracza również granicę świata sieci, próbując ją humanizować ? skoro nie jest ona rzeczywistością czystą wirtualną, ale ważnym miejscem, w którym żyje i przez które wyraża się człowiek współczesny, może też być przestrzenią ewangelizacji i jeszcze jednym środowiskiem wiary. Wszystko to sprawiło, że polskie tłumaczenie książki La Belli zostało wydane pod koniec 2020 roku, w przededniu Roku Ignacjańskiego, który ma się odbyć od 20 maja 2021 do 31 lipca 2022 roku. Wydaje się ważne, by szczegółowe kwestie, jakie będą omawiane w licznych publikacjach i podczas spotkań, znalazły oparcie w kontekście apostolatu Towarzystwa bez czego trudno byłoby osadzić myśl Ignacego Loyoli odnośnie do tego Najmniejszego Towarzystwa i jego posługi w Kościele.