Płaszów. Przewodnik

Kolejny nasz przewodnik (po Żydowskim Krakowie, Podgórzu, Zabłociu, Kleparzu, Zwierzyńcu, Nowym świecie, Czerwonym Prądniku, Garbarach, Kleparzu, Okolicach Krakowa, Nowej Hucie) po jednej z części Krakowa. Jak zwykle bogato ilustrowany, jak zwykle niewielki, taki by można z nim iść na spacer chowając go do torebki czy do kieszeni. I jak zwykle profesjonalnie przygotowany prze milośników swojej małej ojczyzny. Tym razem Płaszowa.  Zatem zachęcamy fragmentem ze wstępu:
Płaszów??? Cóż kryje się pod tą nazwą?
Gdy zapytamy kogoś czy wpiszemy hasło w internetową przeglądarkę, pojawia się nieznośny chichot powikłanej historii i… popkultu-
ry.
Film „Lista Schindlera” z 1993 r. sprawił, że nie tylko na świecie, ale także w Polsce, Płaszów ogromnej większości osób stykających się z tą nazwą kojarzy się jedynie z dawnym hitlerowskim obozem pracy przymusowej, później koncentracyjnym – KL Plaszow, choć ten, poza nazwą, z Płaszowem miał niewiele wspólnego.
Ot, drobnym fragmentem zaledwie leżał na terenie byłej gminy o tejże nazwie. A że Niemcy nadali mu nazwę od pobliskiej stacji kolejowej… Cóż, przewrotność dziejów… Ale wróćmy do Płaszowa – tego Płaszowa.
Leżąca na prawym brzegu Wisły wieś, zapewne rycerska, istniała już w wieku XII.
Najprawdopodobniej przed rokiem 1176 została, wraz z górą św. Benedykta i znajdującym się tam kościołem, podarowana przez
ówczesnych właścicieli, Jerzy Rajman wymienia tu ród Awdańców, klasztorowi norbertanek na Zwierzyńcu.
Co ciekawe, jak podaje dokument Bolesława Wstydliwego z 30 maja 1254 r., Ul. Wielicka, okolice obecnego dworca Kraków-Płaszów, ok. 1915 r., z archiwum Dariusza Rywczaka 8W s t Ś p wieś, odnotowana w dokumencie jako Plassow, została zakonowi oddana niejako „w pa-
kiecie” cum taberna, pratis, silva et stagnis, czyli z karczmą, łąkami, lasem i stawami. Jednak już około roku 1279 norbertanki straciły część
Płaszowa i pod koniec wieku zarówno Płaszów, jak i góra św. Benedykta trafiły w ręce rodu Rawiczów. Od ostatniego płaszowskiego przedstawiciela tego rodu – Warsza z Michowa – odkupił Płaszów Gniewosz z Dalewic, a następnie w 1428 r. sprzedał wieś za
500 grzywien królowi Władysławowi Jagielle.
Odtąd wieś należała do dóbr królewskich zarządzanych przez wielkorządców krakowskich.
Jeszcze w 1421 r. król przeniósł wieś z prawa polskiego na niemieckie, a rok później, jak odnotowują to ówczesne dokumenty, Gniewosz
wraz z żoną Elżbietą „sprzedają kmieciom wsi Płaszów parcele i domy w tej wsi za określoną opłatą oraz zwalniają ich od wszelkich danin
i powinności poza rocznym czynszem płatnym w dwóch ratach”.
Mniej więcej w tym czasie Płaszów staje się częścią parafii św. Jakuba na Kazimierzu. Stan ten trwał aż do 1782 r. Ul. Koszykarska, z archiwum Alicji Szostak Ul. Gromadzka, z archiwum Alicji Szostak W s t ę p
Pod zarządem wielkorządców krakowskich wieś znajdowała się aż do pierwszego rozbioru Polski. Chłopi osiadli w Płaszowie byli zwolnieni z wielu świadczeń, płacili jednak czynsz od zajmowanej ziemi, dzierżawionych stawów, jeziorek, łąk oraz karczmy. W roku 1687 na folwarku Wojciecha Mazurkiewicza – klucznika zamku krakowskiego powstał mały browar. W 1744 r., jak podaje inwentarz wielkorządców, na terenie Płaszowa znajdowały się dwa dworki oraz dwie karczmy. Właścicielami dworków byli: Andrzej Michał Morsztyn z Raciborska oraz pan Gozdowski.
Inwentarz ten odnotowuje również personalia ówczesnego wójta Płaszowa – Marcina Gorki. Wówczas również wycięte zostają pod rozrastającą się zabudowę resztki rosnącego tu przez wieki lasu dębowego.
Rok 1772 i pierwszy rozbiór przynoszą zmiany – Płaszów trafia w granice Austrii, a od 1784 istnieje tu urząd gromadzki w wójtem na czele. Administracyjnie wieś należy do cyrkuu wielickiego, a od 1782 r. – bocheńskiego.
W roku 1787 jeden z płaszowskich dworów znajdujący się przy gościńcu niepołomickim był własnością pana Wodzickiego, do którego należała również karczma stojąca przy starym gościńcu.

Drugi z dworów należał do Michała Ujejskiego. Sama wieś podzielona była na sześć niw. W 1820 r. Płaszów posiadający trzy
folwarki liczył poniżej tysiąca mieszkańców.
Poważne zmiany przestrzenne w Płaszowie dokonały się w połowie XIX w.
Pierwsza z nich wiązała się z budową obiektów Twierdzy Kraków. Powstały wówczas (1854–1856) trzy nieistniejące już dziś szańce: FS 18 (w miejscu ob. placu zabaw przy Płaszowskiej 63), FS 19
(ob. osiedle Saska Blu, u zbiegu Saskiej i Goszczyńskiego) oraz FS 20 (teren pomiędzy nasypem kolejowym a domem przy Wodnej 33).
Drugą istotną zmianą była budowa w 1856 r. linii kolejowej Kraków – Lwów, przecinającej teren gminy. W 1884 r. na płaszowskim od-
cinku linii powstała stacja o nazwie… Podgórze. Rok później w związku z oddaniem do użytku stacji Podgórze Miasto jej nazwę zmieniono na Podgórze Płaszów.
W 1887 r. istniały w Płaszowie dwa osobne zespoły zabudowy – Wielki Płaszów z 127 domami i 750 mieszkańcami oraz Mały Płaszów obejmujący 22 domy i 131 mieszkańców. Pomiędzy tymi zespołami istniał obszar Jedyna zachowana oryginalna numeracja domu przy dawnej ul. Płaszowskiej, fot. Dariusz Rywczak 10W s t Ś p zwany Ugorami lub Lasówką. Edukację dzieci zapewniała istniejąca już wówczas we wsi
szkoła ludowa. We wsi rozbudował się zespół dworski Aleksandra Zdzieńskiego znajdujący się w północnej części wsi u nasady półwyspu utworzonego przez meandrującą Wisłę.
Zespół składał się z dworu, zabudowań gospodarczych oraz sześciu domów zamieszkanych przez 80 osób.
Warto tu wspomnieć o zmieniającym się obszarze wsi i gminy Płaszów, co związane było ze zmianą koryta kapryśnej, nieuregulowanej Wisły. W dniach 20–25 czerwca 1884 r. tereny Krakowa i okolic nawiedziła potężna powódź.
Jej skutkiem były nie tylko zalanie niżej położonych obszarów miast Krakowa i Podgórza oraz okolicznych wsi. Wisła na wysokości Dąbia
i Płaszowa wyprostowała swoje koryto, przecinając meander wbijający się od północy w teren Płaszowa. W tenże sposób część dawnego
Dąbia przeniosła się nieoczekiwanie na prawy brzeg rzeki. Dziś obszar ten jest doskonale czytelny – w zakolu dawnej Wisły ulokowały się
bowiem ogródki działkowe, a część dawnego koryta tworzy basen portowy zrewitalizowanego niedawno Portu Płaszów. Ulica biegnąca przez tę okolicę nie na darmo nazywa się właśnie – Na zakolu Wisły.
W okresie międzywojennym zakole Wisły stało się formalnie częścią dzielnicy XXI.
Odwrotną sytuację mieliśmy w przypadku meandra Wisły wcinającego się na północ na obszarze Łęgu. Teren należał do Płaszowa, a odcięty (najprawdopodobniej w latach 70. XIX w.) przez Wisłę stał się później częścią Łęgu, choć formalnie nastąpiło to dopiero po II wojnie światowej.
Jeśli chodzi o granice dawnej gminy, to od północy wyznaczała ją Wisła (choć biorąc pod uwagę akapit powyżej, należy stwierdzić, iż gmina graniczyła również z Dąbiem i Łęgiem), od wschodu Płaszów graniczył z Rybitwami i Bieżanowem, od południa z Wolą Duchacką i Prokocimiem, zaś od zachodu z Podgórzem.
Na mapach z końca XIX w. i początku XX w. odnajdziemy kilka nazw własnych terenów w obrębie gminy, takich jak: Wielki Płaszów.....